Strój krzczonowski

Spośród licznych typów ubiorów występujących w widłach Wisły i Bugu, wyraziście wyodrębnia się w południowej części powiatu lubelskiego i północnej części, krasnystawskiego ubiór, nazwany konwencjonalnie krzczonowskim. Centrum występowania tego ubioru stanowią Piotrków i Krzczonów i z tego powodu ubiór ten bywa niekiedy nazwany „pietrzkowskim”. Obszar na który noszono ten strój położony był na południowy wschód od Lublina, nad rzekami: Giełczwią, Czarniejówką i Kosarzewką (dwie ostatnie z nich to dopływy Bystrzycy). Na odrębność i bogactwo stroju krzczonowskiego prawdopodobnie miał wpływ teren, który należał do dóbr królewskich, a to łączyło się zwykle z lepszą sytuacją zamieszkującej tam ludności. Drugim czynnikiem była wspólna lub bardzo bliska przynależność parafialna, strój ten noszono zaledwie w 30 wsiach należących prawdopodobnie do jednej parafii. Krzczonów był siedzibą parafii, koncentrowało się w nim życie społeczne wsi leżących w szerokim dość promieniu. Możliwe, że właśnie te czynniki spowodowały powstanie odrębnego w charakterze stroju. Odrębność ta i barwność spowodowała, że na przełomie wieku XIX i XX ubiór krzczonowski stał się reprezentacyjnym ubiorem ludowym Lubelszczyzny.

Strój damski
Dawniej dziewczęta zaplatały włosy w warkocze, układając na głowie i wplatając w nie żywe lub sztuczne kwiaty oraz wstążki, w końce wplatały zawsze czerwone kokardy. Pod koniec XIX wieku dziewczęta czesały włosy upinając z tyłu warkocze tak aby stanowiły podstawę do stroju głowy zwanego „księżycem”, „rogalem” lub „kwiatkami”, a mającego kształt półksiężyca. Strój ten wykonywano ze sztucznych kwiatków, a od nich w dół spływały na plecach wstążki. Charakterystycznym nakryciem głowy młodych mężatek była „humełka”. Humełkę pokrywało białe płótno lub siatkowa koronka, która naciągano na lipową obręcz. Dookoła zdobiono ją kolorowymi wstążkami, a z tyłu przypinano do niej pęk złotych i srebrnych nitek. Spod nich spływały na plecy kolorowe wstążki. Mężatki nakrywały głowę „chustką wiązaną” zwaną także „dupką”. Koszule kobiece miały krój przyramkowy i szyte były początkowo z lnianych materiałów a z czasem z płótna bawełnianego. Koszule te miały duży, wykładany kołnierzyk związany czerwoną lub zielona wstążką oraz szerokie rękawy wszyte w duże, ale ściśle opasujące nadgarstek mankiety. W hafcie krzczonowskim elementy zdobnicze ułożone były zawsze w pasy poziome równoległe do zdobionej części ubioru. Na koszulach kobiecych wykonywano je na kołnierzyku, mankietach i niekiedy przyramkach, ale tylko wtedy, gdy na koszule zakładano gorset. Haft krzczonowski to kompilacja stebnówki i innych ściegów liczonych. Dominuje w nim kolor biały z dodatkiem czerwonego, niebieskiego i żółtego. W ostatniej fazie rozwoju tego ubioru zaczęto koszule ozdabiać haftem krzyżykowym. Gorsety pojawiły się dopiero ok. 1870 r. Szyto je z czarnego weluru, a sznurowano na przemian czerwoną i zieloną tasiemką. Przód gorsetu ozdabiano kilkoma rzędami marszczonych czerwonych i zielonych tasiemek. Ozdoby te z czasem ulegały zmianom, marszczone tasiemki zastąpiono gładkimi, w pasie lub wzdłuż rozcięcia umieszcza się szeroką białą lub pomarańczową wstążkę w różne desenie. Na przełomie XIX i XX stulecia gorsety zdobiono szychem złotym i srebrnym, wstążkami przetykanymi złotymi i srebrnymi nićmi i cekinami. Podobnie zdobiony był przód gorsetu i krawędzie. Klapki gorsetu były naszywane srebrnym szychem i czerwonymi tasiemkami. Ostatnio pojawiły się gorsety zdobione podobnie jak aksamitne pasy męskie. Kobiety natomiast na koszule nakładały kaftany. W pierwszym okresie noszono kaftany białe, w latach 70-tych ubiegłego stulecia obok nich pojawiły się kaftany czerwone, zielone z cienkiej wełenki. Ozdabiano je tasiemkami i wstążkami, które tworzyły grupy powtarzających się wzorów. W okresie międzywojennym w zdobnictwie kaftanów zaznacza się przeładowanie. Używa się teraz złotych i srebrnych galonów, cekinów, nadto wycina się okienka tak jak w kaftanach męskich. Takie same ozdoby występują na mankietach i szerokim pasie obiegającym kaftan na dole. Pas ten zakończony jest maszczoną falbanką, obszytą wstążeczkami i tasiemkami oraz koronką. Kaftan taki nosi nazwę kaftana z „okienkami”. Spódnice początkowo były lniane, następnie w drugiej połowie XIX wieku powszechne stało się noszenie spódnic z matowych, gładkich tkanin wełnianych o stonowanych kolorach. Najczęściej były one w różnych odcieniach koloru niebieskiego, czerwonego i zieleni. Spódnice te były długie, sięgały aż do kostek, a zapinano je z przodu. Szyte były z pięciu brytów materiału, a przymarszczoną wzdłuż całego obwodu tkaninę wszywano w pasek. Na spódnicę, mniej więcej na wysokości kolan, naszywano na całym obwodzie wstążki i tasiemki od 10 do 18. Naszycia te miały kolory jasnoniebieskie, zielone, niebieskie, białe itd. Dół spódnicy wykańczano podmurówką, a dolny jej brzeg obszyty był czerwona wstążeczką. Do spódnicy kobiety nosiły krótkie, bo mające zaledwie 30 cm. długości, ale za to szerokie od 2 do 2,5 metra zapaski. Były one bardzo marszczone wzdłuż całego obwodu. Szyto je najczęściej z tkanin w odmiennym kolorze niż spódnica. Zdobiono ją kolorowymi tasiemkami i wstążkami. Obuwie kobiece, to czarne buty sięgające do połowy łydki na wysokim obcasie.

Strój męski
Charakterystycznym nakryciem męskim był kapelusz słomiany wykonany z drobno plecionej słomy żytniej z główką otoczoną wstążką czarną lub ciemnogranatową. Kawalerowie po lewej stronie kapelusza umieszczali pęk sztucznych kwiatów, pawie pióro i broszkę tzw. „błyszczak”. Relacje najstarszych ludzi potwierdzają istnienie w stroju krzczonowskim rogatywek (do końca XIX w.), magierek (do 1900 roku) a także futrzanych czapek spiczastych. Koszule miały krój przyramkowy i noszone je wypuszczone na zewnątrz spodni. Miały one wykładany kołnierzyk, proste rękawy wszywane w mankiety. Szyto je z białego materiału lnianego, a początkowo zdobiono je haftem białym, a później kolorowym. W latach dwudziestych XX wieku nastąpiła moda na haft krzyżykowy. Hafty te umieszczano z przodu koszuli, przy rozcięciu na piersiach, kołnierzyku, mankietach, a także wzdłuż dolnej krawędzi. W pierwszym okresie noszono wyłącznie spodnie zgrzebne lub lniane, sięgające d kostek, w zimie i w chłodne dni, białe i półwełniane. Od 1870 r. noszone spodnie ciemne wykonane z czarnego sukna. Boki spodni sukiennych zdobiono naszytym na szwie sznurkiem koloru zielonego lub czerwonego. Spodnie te opasywano zwykłym wąskim paskiem skórzanym. Kaftany męskie pojawiły się dopiero pod koniec XIX wieku. Szyte były najczęściej z czarnej satyny lub z innych materiałów, takich jak na przykład wzorzysty welur. Sięgały one zaledwie do pasa lub nieco poniżej, miały proste przody i plecy. Kaftany miały również wykładany i dwuczęściowy kołnierzyk z niewielkimi klapkami oraz krojone w dwóch częściach rękawy wszyte w wąski mankiet. W pierwszych latach XX wieku wprowadzono na kaftanach nowy sposób zdobienia. Na welurowych aplikacjach wycina się rzędy otworów w kształcie niewielkich rombów, pod które podkłada się na przemian żółte, czerwone i zielone wstążki. Ważną rolę w męskim stroju odgrywała sukmana. Była okryciem odświętnym, zakładano je na wszystkie uroczyste okazje, stanowiła absolutnie nieodzowny element ubioru pana młodego i weselników. Po pierwszej wojnie światowej powszechne stało się noszenie pasów welurowych. Pasy takie miały szerokość 9-12 cm. i długość odpowiadającą obwodowi pasa. Zapinano je na haftki, a miejsca zapięcia przysłaniała duża kwadratowa, z tej samej tkaniny, szlufka. Zdobiono je okienkami lub naszytymi tasiemkami, a także cekinami i szklanymi paciorkami. Od początków XX wieku powszechnie noszonym obuwiem były długie buty z cholewami, miały one 6-8 kantową harmonijkę w okolicach kostki.